نقش تخیل و خلاقیت در آموزش علم

نقش تخیل در علم چیست؟ آیا میان تخیل شاعر و دانشمند تفاوتی اساسی وجود دارد؟ میجلی  در پاسخ به این سؤال­ها نمونه جالبی را طرح می­کند؛ اینکه شعر یک فیلسوف یونانی به نام لوکرتیوس که در آن به شرح نظریه اتمیستی خود از ماهیت جهان پرداخته است، چگونه بر بنیان‌های علم جدید تأثیر گذاشته است. او با این بررسی نشان می‌دهد که «اندیشه‌های اصلی ما چگونه از راه تخیل پدید می‌آید» و تصاویر ذهنی و شهودات ما در جهان‌بینی‌ ما و در نگرش و درکی که از زندگی و جهان داریم، تغییر ایجاد می‌کند و بنابراین حائز اهمیت هستند (Midgley, 2015a, P. 48).

اهمیت تخیل در آموزش

با وجود اهمیتی که تخیل و شهود در ابداع و خلاقیت علمی دارد، چه جایگاهی در تعلیم‌وتربیت برای این قوای انسانی در نظر گرفته شده است؟ با توجه به تأکیدی که بر وجه سازه‌گرایانه و فرضیه‌پردازی در فلسفه علم جدید وجود دارد و با توجه به رویکرد هسه به نظریه‌های علمی به‌ مثابه استعاره و تمثیل، اهمیت توجه به جنبه‌های شهودی و خیال‌پرورانه و زیباشناختی در آموزش علوم طبیعی آشکار می‌شود.

مهرمحمدی معتقد است که «پرورش استعدادها و ظرفیت‌های هنری در دانش‌آموزان، تأثیری مستقیم بر اهداف شناختی که ازجمله در یادگیری علوم تجربی منعکس است، خواهد داشت» (Mehrmohammadi, 2000, P. 74). این یافته لزوم توجه بیشتر به موضوع‌های درسی که می‌توانند در پرورش تخیل، شهود و تفکر استعاره‌ای دانش‌آموزان مؤثر باشند از قبیل ادبیات و هنرها را نشان ‌می‌دهد (Mehrmohammadi, 2000, P. 74).

همان‌طور که میجلی اشاره می‌کند «چشم‌انداز خیالی کالایی تجملی، یا وسیله‌ای اضافی، یا چیزی نامربوط نیست که قهرمانان علم بی‌نیاز از آن باشند. چشم‌انداز خیالی جزئی اساسی از قابلیت‌های اساسی ما برای انجام هر پژوهش جدی است» (Midgley, 2015a, P. 240).

خیالپردازی و خلاقیت

پس دانش‌آموزان باید به خیال‌پردازی و ترسیم تصاویر خیالی و گمانه‌پردازی تشویق شوند. درگیر ساختن احساسی دانش‌آموزان در فرایند تدریس عامل مهمی در یادگیری است که خود نیازمند به‌کارگیری قوه تخیل آنان است، ازاین‌رو تخیل باید توسط معلمان علوم جدی گرفته شود (Hadzigeorgiou, 2016 , P. 15).

خلاقیت نیز در پیوندی نزدیک با تخیل و به نحوی محصول آن است. در اهمیت خلاقیت میهالی معتقد است که «خلاقیت سرچشمه اصلی معنی در زندگی ماست» زیرا از طرفی «بیشتر چیزهای جالب، مهم و انسانی محصول خلاقیت است» و «۹۸ درصد از ساختار ژنتیکی ما با شامپانزه‌ها مشترک است، به‌جز خلاقیت» و در واقع بدون خلاقیت تمایز انسان از میمون دشوار خواهد بود. دلیل دیگر اهمیت خلاقیت آن است که هنگام درگیر شدن در فرایند خلاق احساس می‌کنیم که از زندگی غنی‌تر، پرهیجان‌تر و لذت‌بخش‌تری نسبت به سایر اوقات برخوردار هستیم (Mihaly, 2016, P. 9).

ویژگی افراد خلاق

بررسی‌های روانشناسی علم در این زمینه تفاوت‌هایی را میان دانشمندان به‌شدت خلاق با سایر دانشمندان نشان می‌دهد. دانشمندان با خلاقیت بسیار بالا معمولاً از ویژگی‌هایی چون اعتمادبه‌نفس بالا، استقبال‌کننده از افکار و ایده‌های جدید، استقلال و درون‌گرایی برخوردار هستند (Mousavi, 2010, P. 82).

کنجکاوی، حیرت و علاقه از ویژگی‌های بارز آن‌هاست که باعث می‌شوند آن‌قدر عمیق در یک قلمرو علمی درگیر شوند تا به مرزهای آن برسند و آن مرزها را اندکی به‌پیش ببرند (Mihaly, 2016, P. 63). اما نباید بلافاصله به این نتیجه رسید که با این معیارها بتوان دانش‌آموز خلاق و دانشمند آینده را از سایرین تشخیص داد. انسان خلاق در واقع دارای شخصیتی پیچیده و حتی متناقض است. میهالی برخی از این وجوه پیچیدگی‌ها را چنین برمی‌شمارد:

• افراد خلاق انرژی بدنی زیادی دارند، اما اغلب آرام و در سکوت هم هستند.
• افراد خلاق معمولاً تیزهوش، اما در همان حال ساده‌لوح هستند.
• آن‌ها در حین نظم و مسئولیت‌پذیری، بازیگوش و بی‌مسئولیت هم هستند.
• افراد خلاق بین تخیل و فانتزی از یک‌سو و حس ریشه‌دار واقعیت از سوی دیگر در نوسان هستند.
• به نظر می‌رسد افراد خلاق در هر دو سوی پیوستار بین برون‌گرایی و درون‌گرایی زندگی می‌کنند (Mihaly, 2016, P. 63).

لذت و خلاقیت

اما چگونه می‌توان خلاقیت علمی را در دانش‌آموزان پرورش داد؟

همان‌طور که اشاره کردیم، خلاقیت با لذت و هیجان عجین است. اشتیاق، علاقه و لذت احتمال بروز خلاقیت را افزایش می‌دهد اما «به‌ویژه در علوم، مبتدیان تنها مشقت‌های آن رشته را می‌بینند. آموزگاران به‌ندرت وقتشان را صرف آشکارسازی زیبایی و لذت ریاضی یا علوم می‌کنند و برخلاف دانشمندان که ماجراجویی و آزادی را تجربه می‌کنند، دانشجویان می‌آموزند که جبرگرایی ناخوشایندی بر این موضوع‌های درسی حاکم است» (Mihaly, 2016, P. 357).

بنابراین برانگیختن لذت، کنجکاوی و هیجان در آموزش علوم پیش‌شرط ضروری تقویت خلاقیت علمی دانش‌آموزان و دانشجویان است.

Hadzigeorgiou, Y. (2016). Imaginative science education: the role of imagination in science education. Switzerland: Springer

Mehrmohammadi, M. (2000). Rethinking in teaching-learning process and teacher education. Tehran: School Publication. (In Persian)

Midgley. M. (2015a). Utopias, dolphins and computers: problems in philosophical pluming. (M. Mohammadamini Trans.). Tehran: Farhange Nashre No. (In Persian)

Mihaly, C. (2016). Creativity: the psychology of discovery and innovation. (A. Katiraie Trans.) Tehran: Mazyar Publishing. (In Persian)

Mousavi, A. (2009). Psychology of science: psychological analysis of theorizing process. Tehran: Research Institute of Hawzeh and University publishing. (In Persian)

پ ن: این نوشته برگرفته از یک مقاله علمی-پژوهی من با عنوان «بسط علایق علم و پیامدهای آن در آموزش علوم طبیعی» است که توسط نشریه پژوهش‌نامه مبانی تعلیم و تربیت پذیرفته شده و در نوبت انتشار است.