فردریش نیچه (۱۸۴۴-۱۹۰۰) فیلسوف آلمانی بود که به خاطر عقاید رادیکال خود در مورد اخلاق، مذهب و شرایط انسانی شهرت دارد. یکی از موضوعات اصلی فلسفه نیچه این ایده است که زندگی تنها زمانی میتواند معنا داشته باشد که خودمان آن را خلق کنیم. در این مطلب، دیدگاه نیچه در مورد معنا بخشیدن به زندگی و اینکه چگونه ایدههای او بر فلسفه مدرن تأثیر گذاشتهاند، را بررسی و در نهایت چند آموزۀ محوری او در این زمینه را مرور خواهیم کرد.
افول ارزشهای سنتی و خلاء معنا در زندگی مدرن
نیچه معتقد بود که ارزشها و باورهای سنتی مانند مسیحیت اعتبار و تاثیر خود را در جامعه مدرن از دست داده است. او استدلال میکرد که این ارزشها توخالی و بیمعنا شدهاند و دیگر نمیتوانند رفتار انسان را به گونهای که معنادار یا تعالیبخش باشد، هدایت کنند. در عوض، نیچه پیشنهاد کرد که افراد باید ارزشها و معنای زندگی خود را بر اساس تجربیات و دیدگاههای منحصر به فرد خود، ایجاد نمایند.
فلسفه نیچه ریشه در مفهوم «اراده معطوف به قدرت» دارد که او آن را نیروی محرکۀ همه رفتارهای انسانی میدانست. از نظر نیچه، اراده معطوف به قدرت میل به ابراز وجود و خودسازی است و چیزی است که به زندگی سرزندگی و هدف میبخشد. به عبارت دیگر، نیچه بر این باور بود که هدف از وجود انسان این است که پتانسیل خود را به حداکثر برسانیم و به بهترین نسخه از خود تبدیل شویم.
برای رسیدن به این هدف، نیچه استدلال کرد که افراد باید بر محدودیتهای ارزشها و باورهای سنتی غلبه کنند و در عوض فردیت و خلاقیت خود را پاس بدارند. این چنین اقدامی مستلزم تمایل به ریسک کردن، گشودگی به تجربیات جدید و به چالش کشیدن خرد و اقتدار متعارف است. نیچه معتقد بود که دنبال کردن فردیت و خلاقیت کلید دستیابی به یک زندگی کامل و معنادار است.
با این حال، نیچه همچنین تشخیص داد که پیگیری فردیت و خلاقیت میتواند فرآیندی دشوار و دردناک باشد. او معتقد بود که افراد باید مایل باشند با محدودیتها و ضعفهای خود مقابله کنند و چالشها و مبارزاتی را که با رشد شخصی به وجود میآیند، بپذیرند. نیچه معتقد بود که «هرآنچه مرا نکشد، قویترم خواهد ساخت» و تأکید میکرد که کشمکشهایی که در زندگی با آنها روبرو هستیم، بخشی اساسی از فرآیند خودسازی است.
تاثیر نیچه بر فیلسوفان اگزیستانسیالیست
دیدگاه نیچه در معنا بخشیدن به زندگی در فلسفه مدرن به ویژه در حوزه اگزیستانسیالیسم تأثیرگذار بوده است. اگزیستانسیالیسم یک جنبش فلسفی است که بر اهمیت آزادی و انتخاب فردی تأکید دارد و در مورد اهمیت ابداع ارزشهای شخصی و معنابخشی آگاهانه به زندگی، وجه اشتراک زیادی با ایدههای نیچه دارد.
یکی از چهره های کلیدی جنبش اگزیستانسیالیستی ژان پل سارتر (۱۹۰۵-۱۹۸۰) بود که به شدت تحت تأثیر فلسفه نیچه قرار داشت. سارتر معتقد بود که «وجود انسان مقدم بر ماهیت اوست»، به این معنا که افراد انسانی با ماهیت یا هدف از پیش تعیینشده (مثل تعریف ارسطویی از انسان به مثابه حیوان ناطق/متفکر) متولد نمیشوند، بلکه باید ماهیت خود را از طریق اعمال و انتخابهای خود خلق کنند.
یکی دیگر از فیلسوفان برجسته اگزیستانسیالیست، مارتین هایدگر (۱۸۸۹-۱۹۷۶)، نیز به شدت از ایدههای نیچه در مورد اراده معطوف به قدرت و اهمیت فردیت تاثیر پذیرفت. هایدگر استدلال میکرد که افراد باید با محدودیتهای وجودی خود مقابله کنند و این فرآیند برای دستیابی به اصالت و معنا در زندگی ضروری است.
در حالی که ایدههای نیچه در مورد معنا بخشیدن به زندگی تأثیرگذار بوده است، بحثبرانگیز نیز بودهاند. برخی از منتقدان نیچه را متهم کردهاند که نوعی فردگرایی خودخواهانه را ترویج میکند که از مسئولیت اجتماعی و خیر عمومی فارغ است. برخی دیگر استدلال کردهاند که ایدههای نیچه نخبهگرایانه و طردکننده هستند و تجربیات افراد به حاشیه رانده یا تحت ستم را در نظر نمیگیرند.
با وجود این انتقادات، فلسفه نیچه همچنان دیدگاهی مهم و تأثیرگذار در باب معنای زندگی است. ایدههای او در مورد اهمیت فردیت، خلاقیت و خودآفرینی همچنان به الهام بخشیدن و به چالش کشیدن متفکران مدرن ادامه میدهد، و همچنین جایگزینی قدرتمند برای ارزشها و باورهای سنتی ارائه میدهند که ممکن است دیگر در دنیای به سرعت در حال تغییر ما مفید یا معنیدار نباشند.
آموزههایی از نیچه برای معنابخشی به زندگی
در ادامه چند آموزه کلیدی از فلسفه نیچه ارائه شده است که میتواند در جهت معنابخشی به زندگی شخصی مفید باشد:
• بر آرزوها و امیال خود مسلط شوید. نیچه معتقد بود که میل بیش از حد به لذت، آسایش و امنیت منجر به زندگی ضعیف و بیمعنی میشود. فرد باید بیاموزد که خواستههای خود را منضبط کند و آنها را در یک پروژه زندگی سازنده هدایت نماید.
• ارزشها و معنای شخصی خود را ایجاد کنید. کورکورانه ارزشها و هنجارهای جامعه، مذهب یا فرهنگ را نپذیرید. فرد باید ارزشهای خود را خلق کند و زندگیاش را با معنایی که از آن ارزشها ناشی میشود، پیش ببرد.
• زندگی سراسر رشد و تعالی را دنبال کنید. از نظر نیچه، زندگیای که دائماً صرف بهبود خود، گسترش مهارتها و تواناییهای خود و دستیابی به یک وضعیت بهتر میشود، زندگی معناداری است.
• چالشها و ناملایمات را در آغوش بگیرید. معنا را نه در راحتی و آسایش بلکه در غلبه بر چالشها میتوان یافت. روزهای سخت فرصتهای رشد هستند. مبارزه با مشکلات راهی است که به زندگی فرد معنا و قدرت میبخشد.
• به زندگی «آری» بگویید. تمایل عمومی به شکایت از سختیها، غمها و کشمکشهای زندگی وجود دارد. اما فرد باید یاد بگیرد که به زندگی در تمام جنبههایش «آری» گوید، و تمام تجربه چه شادی و چه غم را به یکسان در آغوش کشد. این گونه است که انسان زندگی را تأیید میکند و به آن معنا میبخشد.
