در اواسط قرن هجدهم، حدود صد و پنجاه سال پس از اختراع تلسکوپ، هنوز این ابزار رصدی آن قدر تکامل پیدا نکرده بود که باعث اشتباه گرفتن دنبالهدارها با اجرام دیگر از قبیل سحابیها و کهکشانها نشود. تعدد این اشتباهات باعث شد یک ستارهشناس نیروی دریایی فرانسه که عاشق کشف دنبالهدارها بود به فهرستبرداری از اجرام غیرستارهای بپردازد. او در زمان حیاتش به خاطر کشف تعداد قابلتوجهی دنبالهدار به شهرت رسید اما امروزه بیشتر با فهرستش شناخته میشود. شارل مسیه کاشف بیست دنبالهدار و تهیهکنندۀ اولین فهرست اجرام غیرستارهای است.
همه چیز از یک دنباله دار آغاز شد
شارل مسیه (Charles Messier) دهمین فرزند از دوازده فرزند خانوادهای ثروتمند بود که در ۲۶ ژوئن سال ۱۷۳۰ در بادونویلر (Badonviller) در شمال شرق فرانسه به دنیا آمد. مرگ پدرش در یازده سالگی او، باعث فروپاشی وضعیت مالی خانواده شد و به همین دلیل مجبور شد تحصیل رسمی را رها کند و توسط بزرگترین برادرش آموزش دید.
حدس زده میشود که دو واقعه نجومی شامل عبور یک دنبالهدار بزرگ که شش دُم داشته و یک کسوف حلقوی که از محل سکونت او قابلمشاهده بوده در علاقمند شدن او به نجوم مؤثر بوده است. واقعه اول در چهارده سالگی او در ۱۷۴۴ و رویداد دوم در هجده سالگیاش در ۱۷۴۸ اتفاق افتاد.
در سال ۱۷۵۱ وقتی که بیست و یک سال داشت به پاریس رفت و بهعنوان دستیار ژوزف نیکولا دلیسل (Joseph Nicolas Delisle)، منجم رصدخانه نیروی دریایی فرانسه، استخدام شد. او بهعنوان نقشهبردار و مسئول بایگانی مشغول بهکار شد اما بهزودی دلیسل به هوش رصدی او پی برد. دلیسل روش استفاده از وسایل رصدی و شیوه مشاهده آسمان و نحوه ثبت دقیق مختصات اجرام آسمانی را به او آموخت. اولین رصد خود را بهعنوان یک ستارهشناس در روز ششم می ۱۷۵۳ انجام داد که گذر عطارد بود.
از جستجوی هالی تا شکار خرچنگ
مسیه که بهمرور به دانش و تجربه بیشتری در رصد آسمان شب دست مییافت و بسیار به رصد دنبالهدارها علاقمند بود، در سال ۱۷۵۷ به جستجوی دنبالهداری پرداخت که حدود نیمقرن پیش از آن، ستارهشناس انگلیسی ادموند هالی، بازگشت آن را در سال ۱۷۵۸ پیشبینی کرده بود. او مشاهدات خود را بر اساس محاسبات اشتباه دلیسل انجام داد و بهجای کشف دنبالهدار هالی برخی اجرام دیگر را که شبیه دنبالهدار به نظر میرسیدند کشف کرد.
شارل مسیه در ۱۴ آگوست ۱۷۵۸ دنبالهداری را کشف کرد که چند ماه قبل از آن توسط شخص دیگری کشفشده و بر اساس نام کاشف C/1758 K1 De la Nux نامگذاری شده بود. مسیه دو هفته بعد دوباره برای اندازهگیری تغییر موقعیت دنبالهدار به رصد آن پرداخت اما متوجه شد که تغییری در وضعیت مکانی آن ایجاد نشده است. او متوجه شد که جرم دیگری را که شبیه دنبالهدار مذکور بود با آن اشتباه گرفته است.
مسیه طی روزهای مختلف موقعیت آن را اندازهگیری کرد و متوجه شد که هر چند در تلسکوپ کوچک و ابتدایی او، که معادل تلسکوپهای ۱۰۲ میلیمتری امروزی بود، آن جرم شبیه دنبالهدار به نظر میرسید اما موقعیت آن تغییر نمیکند. پس پی برد که آن، یک جرم غیرستارهای است. هدف او کشف دنبالهدارها بود و برای اینکه این اجرام را با دنبالهدارها اشتباه نگیرد به ثبت آنها پرداخت. او اولین کشف خود از این نوع را M1 نامید. بدینترتیب آن جرم غیرستارهای که سحابی خرچنگ بود اولین جرم کاتالوگ مسیه (Messier-Katalog) شد. مسیه پس از چند ستارهشناس دیگر بالاخره توانست دنبالهدار هالی را در ۲۱ ژانویه ۱۷۵۹ رصد کند.
شارل مسیه شکارچی دنبالهدارها
اشتیاق اصلی مسیه کشف دنبالهدارها بود و در این زمینه موفقیتهای زیادی کسب کرد. او در طول عمر خود ۴۴ دنبالهدار را رصد و مشخصات آنها را ثبت کرد که از آن میان، او کاشف دستاول ۱۳ دنبالهدار و کاشف مشترک ۷ دنبالهدار دیگر به حساب میآید.
شهرت او در زمان حیاتش به کشف دنبالهدارها بود و در اروپا او را «شکارچی شگفتانگیز دنبالهدارها» مینامیدند. تنها پس از حیاتش بود که کار فرعی او یعنی تهیه لیست اجرام غیرستارهای که برای ممانعت از اشتباه گرفتن آنها با دنبالهدارها انجام داد و امروزه با نام کاتالوگ مسیه میشناسیم به میراث اصلی او تبدیل شد و سایر کشفیات او را تحت تأثیر قرار داد.
کاتالوگ آسمانی مسیه
پس از اینکه مسیه سحابی خرچنگ را بهعنوان اولین جرم غیرستارهای ثبت کرد تعداد آنها بهسرعت افزایش یافت. بهطوری که او در سال ۱۷۶۵ لیستی از ۴۱ جرم غیرستارهای را منتشر کرد که حدود ۱۷ مورد از آنها از کشفیات خود او بود. در مارس همان سال چهار جرم دیگر شامل دو سحابی M42 و M43 در جبار، خوشه کندوی عسل M44 در سرطان و خوشه پروین M45 در صورت فلکی گاو را به فهرست خود افزود و بهاینترتیب تعداد اجرام کاتالوگ مسیه به ۴۵ رسید.
این فهرست در سال ۱۷۷۴ توسط فرهنگستان علوم فرانسه در پاریس تأیید و منتشر شد. پس از آن تکمیل فهرست با همکاری ستارهشناسان دیگر از جمله پیر میشن (Pierre Mechain)، که او نیز از شکارچیان معروف دنبالهدارها در آن دوران بود، ادامه یافت و در سال ۱۷۸۳ تعداد اجرام ثبتشده به ۱۰۰ رسید. تا یک سال پس از آن میشن سه جرم را به فهرست افزود.
«کاتالوگ مسیه» شامل ۱۱۰ جرم غیرستارهای است که با یک دوربین دوچشمی مناسب در طول یک شب همه آنها را میتوان رصد کرد.
با بیماری شدید مسیه در سال ۱۷۸۱ تعداد اجرام فهرست تا قرن بیستم روی عدد ۱۰۳ ثابت ماند تا اینکه در سال ۱۹۲۱ ستارهشناس فرانسوی فلاماریون با رصد کهکشان کلاه مکزیکی (M104) تعداد آنها را به ۱۰۴ رساند. . اجرام M105، M106 و M107 در سال ۱۹۴۷ توسط ستارهشناس کانادایی هلن سایرهوک رصد شد. M108 و M109 در ۱۹۶۰ بهوسیله اُوِن گینگریچ استاد تاریخ نجوم دانشگاه هاروارد رصد شد.
با افزودن قمر کوچکتر کهکشان آندرومدا توسط کنت جونز در ۱۹۶۷ فهرست ۱۱۰ تایی کاتالوگ مسیه تکمیل شد. این اجرام عمدتاً شامل کهکشانها، سحابیها و خوشههای ستارهای است. بدین ترتیب، «کاتالوگ مسیه» شامل ۱۱۰ جرم غیرستارهای است که با یک دوربین دوچشمی مناسب در طول یک شب همه آنها را میتوان رصد کرد.
سایر کاتالوگهای اجرام غیرستارهای
کاتالوگ مسیه تنها کاتالوگ اجرام غیرستارهای نیست. شارل مسیه ساکن فرانسه بود که در نیمکره شمالی زمین قرار دارد. به همین دلیل مشاهده او محدود به اجرام قابلمشاهده از این مختصات جغرافیایی بود. ازاینرو اجرام پرنور غیرستارهای مثل ابرهای ماژلانی که از نیمکره جنوبی قابل رویت است در فهرست مسیه دیده نمیشود.
از کاتالوگهای دیگری که از اجرام غیرستارهای به ثبت رسیده است، میتوان به فهرست ۴۰۰ تایی هرشل، کاتالوگ NGC و کاتالوگ IC اشاره کرد. NGC یا کاتالوگ عمومی جدید (New General Catalogue) شامل حدود ۷۸۴۰ جرم غیرستارهای است که در قرن نوزدهم توسط جان. ال. ای. درایر تهیه شد.
اجرام غیرستاره ای چیست؟
به اجرام رصدی خارج از منظومه شمسی که تک ستاره نیستند «اجرام غیرستاره ای» اطلاق میشود. به طور کلی شامل سحابی ها، کهکشان ها و خوشه های ستاره ای هستند.
کاتالوگ شارل مسیه شامل پرنورترین اجرام غیرستارهای دو سوم شمالی آسمان است و به همین دلیل با وجود گذشت دو قرن از گردآوری آن، همچنان پرکاربردترین فهرست اجرام اعماق آسمان است.
ماراتن مسیه
اجرام کاتالوگ مسیه، به دلیل امکان رصد آنها با ابزار نجومی آماتوری، برای علاقمندان نجوم جذابیت زیادی دارد. ماراتن مسیه یک رقابت علمی میان منجمان آماتور برای رصد اجرام کاتالوگ مسیه در طول یک شب است. این مسابقه در برخی کشورهای نیمکره شمالی و معمولاً از اواسط اسفند تا اواسط فروردین که شرایط رصدی از سایر فصول سال مناسبتر است، برگزار میشود.
ماراتن مسیه در ایران نیز از باسابقهترین و معروفترین رقابتهای نجوم آماتوری است که به ابتکار ماهنامه نجوم راهاندازی شده و اولین دوره آن در فروردین ۱۳۸۰ برگزار شد و از آن زمان تقریباً هر سال به طور پیوسته برگزار شده است. در این رویداد علمی دهها منجم آماتور از سراسر ایران در محل مسابقه مستقر میشوند تا با ابزارهای رصدی خود شامل تلسکوپها و دوربینهای دوچشمی، به رصد ۱۱۰ جرم کاتالوگ مسیه بپردازند.
تراژدی شخصی شارل مسیه
مسیه در چهل سالگی پس از پانزده سال نامزدی، در سال ۱۷۷۰ ازدواج کرد و دو سال پس از آن تنها پسرش به دنیا آمد اما همسرش فقط هشت روز پس از وضع حمل فوت کرد و سه روز پس از آن تنها پسرش را نیز از دست داد. بااینکه مسیه پس از این وقایع ناگوار چهل و پنج سال زندگی کرد اما دیگر هرگز ازدواج نکرد و بیشتر سالهای بازنشستگیاش را در تنهایی و انزوا گذراند.
در سال ۱۸۰۶ نشان لژیون دونور را به پاس خدمات علمیاش از دست ناپلئون بناپارت دریافت کرد. و بالاخره در ۸۶ سالگی در دوازدهم آوریل ۱۸۱۷ در پاریس درگذشت. حفرهای در ماه و سیارک شماره ۷۳۵۹ به افتخار او شارل مسیه نامگذاری شده است.
